Property Rights In India भारतात बहुतेक कुटुंबांमध्ये मालमत्तेच्या वाटपावरून वाद निर्माण होणं ही काही नवीन गोष्ट नाही. अनेकदा असं दिसून येतं की, वडील आपल्या आयुष्यभर कमावलेल्या संपत्तीचा पूर्ण अधिकार एखाद्या एका मुलाच्या नावे करून ठेवतात. अशावेळी इतर भावंडं किंवा दुसऱ्या मुलामुलींना त्यामधून काही मिळेल का, हा मोठा प्रश्न निर्माण होतो. अशा परिस्थितीत कायदेशीर हक्क आणि भावनिक अपेक्षा यात गोंधळ निर्माण होतो. विशेषतः ही मालमत्ता वडिलांनी स्वतः कमावलेली असेल की पूर्वजांकडून मिळालेली, यावर खूप काही अवलंबून असतं. त्यामुळे मालमत्तेचे प्रकार समजून घेणं फार गरजेचं आहे.
मालमत्ता वाटपावर कुटुंबातील वाद
मालमत्तेच्या हक्कासंदर्भातील वाद टाळण्यासाठी “स्वअर्जित मालमत्ता” आणि “वडिलोपार्जित मालमत्ता” यातील मूलभूत फरक जाणून घेणं आवश्यक ठरतं. वडिलोपार्जित मालमत्ता ही पूर्वजांकडून पिढ्यानपिढ्या चालत आलेली संपत्ती असते, ज्यावर सर्व उत्तराधिकारींचा हक्क असतो. परंतु जर ती मालमत्ता वडिलांनी स्वतःच्या कष्टाने मिळवलेली असेल, तर ती स्वअर्जित मानली जाते आणि तिच्या वाटपाचा निर्णय वडिलांच्या इच्छेनुसार होतो. अनेकदा लोक या दोघांमधील फरक न समजल्याने कायदेशीर गुंतागुंत होते. म्हणूनच प्रत्येक कुटुंबाला हे मूलभूत ज्ञान असणं आवश्यक आहे, जेणेकरून भविष्यातील वाद टाळता येतील.
स्वअर्जित मालमत्तेचा पूर्ण हक्क मालकाचा
भारतीय कायद्याच्या दृष्टीने, जर एखाद्या व्यक्तीने मालमत्ता स्वतःच्या मेहनतीतून मिळवली असेल, जसे की नोकरी, व्यवसाय किंवा अन्य वैध मार्गांनी, तर ती मालमत्ता स्वअर्जित समजली जाते. अशा प्रकारच्या संपत्तीवर पूर्ण हक्क त्या व्यक्तीचा असतो. म्हणून वडील त्यांच्या इच्छेनुसार ही मालमत्ता कुणालाही देऊ शकतात. ते मुलगा, मुलगी, पत्नी किंवा इतर कोणताही जवळचा नातेवाईक असू शकतो. मालमत्ता हस्तांतरणासाठी वसीयत, गिफ्ट डीड किंवा विक्री यासारख्या कायदेशीर मार्गांचा वापर केला जाऊ शकतो. ही प्रक्रिया कायद्याच्या चौकटीत पार पडली पाहिजे. एकदा कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण झाली, की इतर कोणालाही त्या मालमत्तेवर दावा करता येत नाही.
स्वअर्जित मालमत्ता एका मुलावर असेल तर काय?
वडिलांनी ही संपत्ती एखाद्या विशिष्ट मुलाच्या नावावर केली असेल आणि ती पूर्णपणे कायद्याच्या चौकटीत पार पडली असेल, तर इतर व्यक्तींना त्या मालमत्तेवर कोणताही कायदेशीर अधिकार राहत नाही. हा निर्णय वडिलांचा वैयक्तिक अधिकार मानला जातो. यालाच स्वअर्जित संपत्तीवरील स्वातंत्र्य म्हणतात. अनेक वेळा अशा गोष्टी कुटुंबांमध्ये वाद निर्माण करू शकतात, पण कायद्यानुसार पाहिल्यास वडिलांचा निर्णय अंतिम असतो. भावना बाजूला ठेवून कायद्याची अंमलबजावणी अधिक महत्त्वाची ठरते. त्यामुळे समजूतदारपणाने आणि कायदेशीरतेच्या आधारे निर्णय स्वीकारणे अधिक हितावह असते.
वडिलोपार्जित मालमत्तेचे कायदेशीर स्वरूप
जेव्हा मालमत्ता वडिलांना त्यांच्या वडिलांकडून मिळालेली असते, तेव्हा ती “वडिलोपार्जित मालमत्ता” म्हणून ओळखली जाते. या प्रकारची मालमत्ता म्हणजे ती संपत्ती जी किमान चार पिढ्यांपासून वारसाहक्काने पुढे आली आहे आणि जी अजून कोणत्याही पद्धतीने विभागलेली नाही. या संपत्तीत वडिलांसह त्यांचे सर्व मुलगे समान हक्कदार ठरतात. हिंदू उत्तराधिकार कायद्यानुसार, 2005 नंतरपासून मुलींनाही या वडिलोपार्जित मालमत्तेवर तेवढाच कायदेशीर हक्क प्राप्त झाला आहे. त्यामुळे ही संपत्ती वडील स्वतःच्या इच्छेप्रमाणे फक्त एका मुलाच्या नावावर करता येत नाही. मालमत्तेवर प्रत्येक वारसदाराचा हक्क असल्याने, कोणताही निर्णय एकतर्फी घेता येत नाही.
वडिलोपार्जित मालमत्तेवर एकतर्फी निर्णय शक्य नाही
वडिलोपार्जित संपत्ती वडील एकट्याने कोणालाही देण्याचा प्रयत्न करतात, तर इतर वारसदारांना ते आव्हान देण्याचा पूर्ण अधिकार आहे. उदाहरणार्थ, दुसऱ्या एखाद्या मुलाने जर या संपत्तीत आपला हक्क असल्याचा दावा केला, तर तो कायद्यानुसार वैध मानला जातो. कारण ही मालमत्ता व्यक्तिशः मिळालेली नसून, कुटुंबातून वारसाहक्काने आलेली असते. अशा मालमत्तेवर सर्व वारसदारांचे समान अधिकार असतात आणि त्यांना त्यातून वंचित करता येत नाही. वडील फक्त स्वतःच्या वैयक्तिक मिळकतीबाबत निर्णय घेऊ शकतात, पण वडिलोपार्जित मालमत्तेवर नाही. त्यामुळे असा दावा केल्यास तो न्यायालयातही ग्राह्य धरला जातो.
वसीयत तयार करताना कायदेशीर अडचणी
जर एखाद्या वडिलांनी त्यांच्या मृत्यूपूर्वी एक वसीयत तयार केली असेल आणि त्या वसीयतीमध्ये त्यांची सर्व मालमत्ता फक्त एका मुलाच्या नावावर लिहून दिली असेल, तर ती वसीयत वडिलांच्या मृत्यूनंतरच कायदेशीरदृष्ट्या लागू होते. मात्र, अशी वसीयत योग्य रीतीने, कोणत्याही दबावाशिवाय व वडिलांच्या स्वतःच्या इच्छेने तयार झाली आहे की नाही, हे न्यायालयात सिद्ध करणे गरजेचे असते. वसीयत तयार करताना वडिलांवर अन्य कोणत्याही व्यक्तीने मानसिक दबाव आणला असेल, त्यांना चुकीची माहिती दिली असेल, किंवा त्यांचा गैरफायदा घेतला गेला असेल, तर ती वसीयत वादग्रस्त ठरू शकते. अशा प्रकरणात इतर भावंडे किंवा वारसदार वसीयतीला आव्हान देऊ शकतात.
वैध वसीयतीत मालमत्तेचा हक्क
वसीयत कायदेशीरदृष्ट्या वैध असल्याचे पुरावे समोर आल्यास, आणि ती वडिलांनी संपूर्ण समजुतीने व स्वेच्छेने तयार केली असल्याचे स्पष्ट झाल्यास, वसीयतीत उल्लेख केलेल्या एकाच मुलाला मालमत्तेचा हक्क प्राप्त होतो. परंतु अन्य वारसदारांनी जर वसीयतीला न्यायालयात विरोध केला असेल आणि त्या वसीयतीत अनियमितता किंवा वडिलांची दिशाभूल केल्याचे पुरावे सादर केले, तर न्यायालय अशा प्रकरणांमध्ये ती वसीयत रद्द करण्याचा निर्णय घेऊ शकते. भारतीय कायद्यानुसार वसीयत बनवण्यासाठी विशिष्ट प्रक्रिया पाळावी लागते आणि वसीयतदाराचे मानसिक आरोग्य, स्वेच्छा, आणि त्यावेळचा हेतू महत्त्वाचा मानला जातो. त्यामुळे एकट्या नावावर संपूर्ण मालमत्ता दिली तरीसुद्धा ती वसीयत आव्हानासाठी खुली राहते.
स्वअर्जित मालमत्तेवर वडिलांचा निर्णय अंतिम
एखादी मालमत्ता स्वतःच्या कष्टाने कमावलेली, म्हणजेच स्वअर्जित असेल, तर त्या मालकास त्या मालमत्तेवर पूर्ण स्वातंत्र्य असते. तो कोणाला ती द्यायची आहे, हे ठरवण्याचा संपूर्ण अधिकार त्याच्याकडे असतो. अशा परिस्थितीत, इतर वारसदारांना ती मिळायलाच हवी, असा कायदेशीर दावा करता येत नाही. वडील जर स्वतःच्या कमाईची मालमत्ता मुलापेक्षा इतर कोणाला द्यायची ठरवत असतील, तर कायद्याने त्यांना त्यात अडवता येत नाही. कारण ती मालमत्ता त्यांच्या हयातीतील त्यांच्या इच्छा आणि निर्णयांवर अवलंबून असते. त्यामुळे ही स्वअर्जित मालमत्ता वाटपाच्या बाबतीत पूर्णतः व्यक्तिगत हक्कात येते.
वडिलोपार्जित मालमत्तेत सर्व वारसांचा समान हक्क
पण जर मालमत्ता वडीलांकडे त्यांच्या वडिलांपासून मिळालेली असेल, म्हणजे वडिलोपार्जित असेल, तर मात्र कायदा वेगळ्या पद्धतीने काम करतो. अशा प्रकारच्या मालमत्तेवर सर्व कायदेशीर वारसांना समान अधिकार प्राप्त होतो. वडिलोपार्जित मालमत्तेतून एखाद्या वारसाला वगळणे शक्य नाही, कारण ती मालमत्ता केवळ एकाच व्यक्तीची नाही तर कुटुंबाचा सामायिक अधिकार मानली जाते. त्यामुळे वडिलोपार्जित मालमत्तेच्या वाटपात पारदर्शकता आणि कायद्याचे पालन अत्यावश्यक ठरते. या प्रकारच्या मालमत्तेच्या हस्तांतरणात कोर्टात अनेकदा वाद निर्माण होऊ शकतात. म्हणूनच, अशा मालमत्तेचा निर्णय घेताना प्रत्येक वारसाचा विचार करणे आवश्यक असते.